II Sobór Watykański i kwestia żydowska

ks. Gabriel Billecocq FSSPX

Zawsze Wierni nr 1/2023 (224)

I. Historia schematu soborowego

Tło historyczne

Ogłoszone 5 czerwca 1960 r. motu proprio Jana XXIII Superno Dei nutu powoływało do życia struktury odpowiedzialne za przygotowania do II Soboru Watykańskiego. Obok 11 utworzonych przez niego komisji powstały również 3 sekretariaty, z których jeden zajmować się miał kwestią jedności chrześcijan. Sekretariatem tym kierował Agostino kard. Bea, wspomagany przez ks. Johannesa Willebrandsa. Pierwszym zadaniem tego organu było zaproszenie chrześcijan-niekatolików do przysłania na Sobór obserwatorów, a także pomaganie im w śledzeniu i rozumieniu toczących się dyskusji. Jednak w 1962 r. sekretariat ten otrzymał, na mocy decyzji papieża, status analogiczny do komisji, z prawem do sporządzania projektów tekstów i prezentowania ich w auli soborowej1.

Biorąc pod uwagę jego nazwę, mogłoby się wydawać dziwne, że zajmować miał się on również kwestią stosunków z judaizmem. W istocie, jeszcze przed nadaniem mu rangi komisji, Jan XXIII – za sugestią Julesa Isaaca – polecił już w 1960 r. ustnie kard. Bei opracowanie schematu dotyczącego żydów. W konsekwencji to właśnie Sekretariat ds. Popierania Jedności Chrześcijan zająć się miał kwestią stosunku Kościoła katolickiego do wyznawców judaizmu.

Geneza deklaracji Nostra aetate

W początkowej fazie prac nad szkicem schematu kardynał odbył spotkania z pewną liczbą czołowych przedstawicieli społeczności żydowskiej. W czerwcu 1962 r., po zażartych dyskusjach, zredagowany został liczący 42 akapity tekst, który przedstawiony miał być Centralnej Komisji Przygotowawczej. Jednak przeciek do prasy spowodował kontrowersje wobec planu zaproszenia na Sobór obserwatorów żydowskich. Informacja ta wywołała nieoczekiwany kryzys: sami żydzi byli podzieleni, społeczeństwa państw arabskich postrzegały to jako pośrednie uznanie przez Watykan państwa żydowskiego, a patriarchowie wschodni zaniepokojeni byli konsekwencjami dla swych wspólnot. W rezultacie tekst ów został po prostu wycofany.

Poszukiwanie innego kontekstu

Kardynał Bea interweniował jednak u papieża, argumentując, że kwestia żydowska była natury czysto religijnej, a nie politycznej. W rezultacie, podczas drugiej sesji, 18 listopada 1963 r., ojcom zaprezentowany został w ramach schematu o ekumenizmie rozdział czwarty – dotyczący właśnie żydów.

Gabriel kard. Tappouni, który zabrał głos jako pierwszy, zwracał uwagę na niebezpieczeństwo związane z poruszaniem kwestii żydowskiej. Ernesto kard. Ruffini, podobnie jak wielu innych, wskazywał, że jeśli zamierza się mówić o żydach, należałoby poświęcić miejsce również innym religiom niechrześcijańskim. W trakcie dyskusji pojawiły się nawet głosy postulujące włączenie rozdziału o żydach do schematu o Kościele. Ostatecznie – 21 listopada – część dotycząca żydów usunięta została ze schematu o ekumenizmie.

Podczas trzeciej sesji wśród ojców soborowych rozprowadzony został nowy tekst. Niektóre sformułowania zostały złagodzone (zwłaszcza w kwestii bogobójstwa), dodane zostały rozdziały o religiach niechrześcijańskich, planowano też uczynić z tego tekstu dodatek do schematu o Kościele, aby zaznaczyć, że była to kwestia czysto religijna, a nie polityczna. Po dyskusji mającej miejsce 28 i 29 września 1964 r. tekst został zmodyfikowany i odłączony od schematu o Kościele.

Wersja ostateczna

Jednak reakcje państw arabskich w przerwie między sesjami zmusiły sekretariat do dalszego przeredagowania dokumentu. Tekst dotyczący żydów stał się ostatecznie czwartym rozdziałem niezależnej deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, kładącej nacisk na pozytywne oraz wspólne elementy wszystkich wyznań. Dokument ten, znany jako Nostra aetate, przyjęty został w głosowaniu i promulgowany 28 października 1965 r.

II. Właściwy stosunek do judaizmu i narodu żydowskiego

W październiku 1961 r. Jan XXIII odbył spotkanie z grupą amerykańskich żydów, podczas którego – nawiązując do epizodu znanego nam ze Starego Testamentu – zwrócił się do nich słowami: „To ja, Józef, wasz brat”. Obecnie często usłyszeć można w odniesieniu do żydów określenie „nasi ojcowie (lub starsi bracia) w wierze”. Jak powinniśmy się do tego ustosunkować?

Żydzi w Starym Testamencie

Po upadku naszych pierwszych rodziców Bóg zapowiedział przyjście Mesjasza. Pamiętamy, że wybrał Abrahama i uczynił go ojcem wielkiego ludu (Rdz 12, 2) oraz obiecał jego potomkom ziemię Kanaan (Rdz 12, 7). Jakub i jego dwunastu synów stanowili naród wybrany.

Naród ten posiadał jednak powołanie teologiczne: wydanie na świat Mesjasza. Było to jego wyjątkowe powołanie, a równocześnie wyjątkowe powołanie w historii rodzaju ludzkiego: nie ma innego narodu, którego przeznaczenie byłoby tak zasadniczo nadprzyrodzone i mesjanistyczne. Naród ten – jako naród – jest nierozerwalnie związany ze swym mesjańskim powołaniem.

Żydzi i Chrystus Pan

Okoliczności mające towarzyszyć przyjściu Mesjasza nie były arcykapłanom żydowskim nieznane. Znali oni dobrze święte księgi, a zwłaszcza proroctwa. Jak wszyscy pamiętamy, kiedy trzej królowie przybyli do Jerozolimy, aby uzyskać informację o miejscu narodzin Chrystusa, uzyskali jednoznaczną odpowiedź.

Oficjalne uznanie Mesjasza było obowiązkiem arcykapłana. Kajfasz zapytał Zbawiciela wprost: „Poprzysięgam cię przez Boga żywego, abyś nam powiedział, czyś ty jest Chrystus, Syn Boży?” (Mt 26, 63). A odpowiedź Zbawiciela nie pozostawiała wątpliwości.

Chrystus skazany został właśnie dlatego, że potwierdził swe bóstwo oraz wypełnienie proroctw. O ile Katechizm Soboru Trydenckiego stwierdza, że my wszyscy ukrzyżowaliśmy Chrystusa, św. Tomasz wyjaśnia niuanse teologiczne tej prawdy: bez wątpienia to nasze grzechy skazały Zbawiciela na śmierć, śmierć ta nastąpiła jednak wskutek podżegania żydów, a zwłaszcza ówczesnych arcykapłanów. Dlatego właśnie Doktor Anielski pisze:

Wiedzmy jednak, że nieświadomość ich nie usprawiedliwia, była to bowiem poniekąd nieświadomość umyślna. Widzieli bowiem wyraźne oznaki Jezusowego bóstwa, lecz z nienawiści do Chrystusa i powodowani zawiścią przewrotnie je tłumaczyli, nie chcąc wierzyć Jego słowom, kiedy mówił, że jest Synem Bożym2.

A nieco dalej dodaje:

Nieświadomość umyślna nie zwalnia od winy, lecz, jak się zdaje, raczej ją powiększa. Dowodzi bowiem tego, iż człowiek tak bardzo lgnie do grzechu, że chce trwać w nieświadomości, aby z grzechem nie zrywać. Żydzi przeto zgrzeszyli nie tylko jako sprawcy ukrzyżowania Chrystusa-Człowieka, lecz poniekąd także, jako sprawcy ukrzyżowania Boga3.

Sam Zbawiciel wypowiedział na ich temat zatrważające słowa:

Gdybym był nie przyszedł, a nie mówił im, nie mieliby grzechu; lecz teraz nie mają wymówki z grzechu swojego. […] Gdybym był między nimi nie dokonał czynów, których nikt inny nie dokonał, grzechu by nie mieli; lecz teraz i widzieli, i znienawidzili i mnie, i Ojca mego (J 15, 22 i 24).

Co do rzesz żydowskich – nie znały one Pism i zostały zwiedzione przez swych przywódców. Wina ich jest więc mniejsza.

Żydzi w Nowym Przymierzu

Śmierć Chrystusa na Krzyżu oznaczała koniec Starego Przymierza: zasłona Przybytku rozdarła się na dwoje. List do Żydów stwierdza wyraźnie: „Dokonuje się oczywiście odrzucenie poprzedniego ustawodawstwa z powodu jego słabości i bezużyteczności” (Hbr 7, 18). Trzeba bowiem rozumieć, że naród wybrany nie był wierny swemu powołaniu – i z tego właśnie powodu Bóg odrzucił go jako naród. Po ustaniu Starego Przymierza naród żydowski utracił swą wyjątkowość (powołanie mesjańskie), a jego religia stała się bezużyteczna. Jej miejsce zajął katolicyzm.

Dlatego właśnie dzisiejszy judaizm (z czasów Nowego Przymierza) musi być definiowany jako antyteza katolicyzmu. Istnieje jedynie jako sprzeciw wobec niego, stał się bowiem jałowy i pozbawiony celu. Judaizm jest odrzuceniem Mesjasza4, Jezusa Chrystusa, którego żydzi skazali na śmierć5, a więc i Kościoła. Przez odrzucenie Mesjasza i Kościoła współczesny judaizm zrywa z judaizmem Starego Testamentu, którego powołania się wyrzekł. Stanowi więc zaprzeczenie samego siebie, wewnętrzną sprzeczność i być może najgorszą możliwą formę zaślepienia6.

Katolicyzm ze swej strony, o ile przeciwstawia się judaizmowi z okresu Nowego Przymierza, w stosunku do judaizmu starotestamentowego zajmuje postawę inną. Kościół katolicki kładzie kres judaizmowi Starego Przymierza, udoskonalając go. Można tu mówić o kontynuacji – z dopełnieniem (w każdym sensie) tego słowa – tego, co niegdyś było jedynie niedoskonałe.

Można powiedzieć, że katolicyzm jest wobec judaizmu Starego Testamentu tym, czym jest motyl wobec oprzędu7: stanowi doskonałą formę życia, podczas gdy odrzucony oprzęd jest od tej pory czymś martwym.

Z drugiej strony współczesny judaizm nie jest i nie może być kontynuacją religii Starego Testamentu: stanowi nawet jej negację, ponieważ usiłuje utrzymać przy życiu coś, co jest jedynie powłoką – zewnętrzną i obumarłą – prawdziwej religii. Dlatego właśnie współczesny judaizm jest śmiercionośny w każdym sensie tego słowa, stanowiąc przeciwieństwo zarówno katolicyzmu, jak i starożytnego judaizmu.

Jeśli więc możemy mówić o żydach jako o „naszych ojcach w wierze”, może się to odnosić jedynie do świętych Starego Testamentu. W żadnym jednak razie nie można mówić o współczesnych żydach jako o ojcach (czy też „starszych braciach”) w wierze – odrzucili oni bowiem swe powołanie. Jest to jedynie żałosne oszustwo. Konsekwentnie, jako że Abraham nie jest ich ojcem w wierze, nie są oni i nie mogą być naszymi w niej braćmi. Chyba że nawróciliby się szczerze na katolicyzm… „Zatem, bracia, nie jesteśmy synami niewolnicy, ale wolnej. A tą wolnością wyzwolił nas Chrystus” (Ga 4, 31).

Zakończenie

Deklaracja Nostra aetate, zredagowana we współpracy z żydami, zwłaszcza z Julesem Issacem, ma charakter prawdziwie rewolucyjny: podważa ona wszystkie konkluzje teologiczne dotyczące tej kwestii oraz wprowadza zamęt w relacjach pomiędzy Kościołem a judaizmem, posuwając się do przypisywania temu ostatniemu miejsca honorowego. Wizyty ostatnich papieży w synagogach dodały do błędów teologicznych nowe zgorszenie – kwestionując w sposób pośredni zbawcze dzieło Chrystusa Pana.

III. Analiza

Deklaracja O stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich jest najkrótszym z dokumentów soborowych. Pierwsza z jej pięciu części wyjaśnia cel tego dokumentu. Druga zajmuje się kilkoma religiami niechrześcijańskimi, zaś trzecia i czwarta islamem i religią żydowską. Tekst kończy się akapitami, które streścić można słowami: wykluczające wszelką dyskryminację powszechne braterstwo.

Wstęp

Dokument stwierdza:

W naszej epoce, w której ludzkość coraz bardziej się jednoczy i wzrasta wzajemna zależność między różnymi narodami, Kościół tym pilniej rozważa, w jakim pozostaje stosunku do religii niechrześcijańskich (par. 1).

Czyni to, pragnąc „popierać miłość i jedność wśród ludzi, a nawet wśród narodów”. Cel ten wydaje się bardzo szlachetny. Co jednak rozumie się przez jedność? Jaki rodzaj miłości zamierza się popierać?

Jedność wykuwa się wokół wspólnej prawdy lub wspólnego działania. Mówiąc w skrócie, dla osiągnięcia tej jedności musi istnieć jakiś punkt wspólny. Dokument zauważa, że wszyscy ludzie posiadają to samo pochodzenie i to samo przeznaczenie oraz że zadają sobie te same pytania dotyczące sensu życia. Idzie jednak dalej, stwierdzając, iż wszystkie religie starają się odpowiedzieć na „głębokie tajemnice ludzkiej egzystencji”. Dlatego właśnie deklaracja usiłuje pokazać, że istnieją elementy wspólne dla wszystkich religii, nawet niechrześcijańskich, umieszczając je wszystkie na jednej płaszczyźnie i równocześnie zacierając różnice między nimi…

Zatrważające pomieszanie

Kolejne trzy rozdziały dotyczą religii niechrześcijańskich w ogólności, islamu oraz judaizmu. Deklaracja wyraża szacunek wobec nich, zwracając uwagę na „głęboki zmysł religijny” (par. 2), jaki religie owe zaszczepiają swym wyznawcom. Hinduizm wyraża go poprzez „niezmierną obfitość mitów”, w których ludzie znajdują „wyzwolenie z udręk naszego losu”. Buddyzm pomaga ludziom „osiągnąć stan […] najwyższego oświecenia”. Muzułmanie „oddają cześć jedynemu Bogu, żywemu i samoistnemu […] i czczą dziewiczą Jego Matkę Maryję”. Żydzi, poprzez swe pochodzenie, współdzielą z chrześcijanami „wielkie duchowe dziedzictwo”. Choć deklaracja stwierdza, że Kościół:

głosi […] i obowiązany jest głosić bez przerwy Chrystusa, który jest „drogą, prawdą i życiem” (J 14, 6), w którym ludzie znajdują pełnię życia religijnego (par. 2),

to słowa, jakimi posługuje się w odniesieniu do religii niechrześcijańskich, mają charakter tak panegiryczny (poważanie, szacunek, braterski dialog), iż sugerują w istocie, że wszystkie te religie są w stanie doprowadzić człowieka do jego celu, którym jest Bóg8.

Deklaracja lepiej niż jakikolwiek inny dokument Vaticanum II ukazuje błąd leżący u podstaw całego nauczania soborowego: pomieszanie porządku naturalnego z nadprzyrodzonym. Słowo „łaska” pojawia się niej tylko raz, bez podkreślenia jej absolutnej konieczności do osiągnięcia zbawienia. Albo więc możliwe jest zbawienie bez łaski, albo też łaska jest tak konieczna dla natury, że jest od niej nierozłączna i nierozróżnialna. W obu przypadkach jest to poważny – i potępiony przez Kościół – błąd. W deklaracji tej Sobór wyraża jednak uznanie dla naturalnych wysiłków tych religii, które są absolutnie niezdolne doprowadzić człowieka do wiecznego szczęścia. W konsekwencji wszystkie religie prowadziłyby w równym stopniu do Boga, a spotkania modlitewne w Asyżu (I, II, III etc.) stanowiłyby jedynie konkretne zastosowanie tego nauczania.

Stopnie prawdy

W rezultacie tego błędu, oraz ponieważ rozważane są jedynie elementy wspólne, różnice pomiędzy religiami niechrześcijańskimi a katolicyzmem nie są już postrzegane jako błędy w odniesieniu do prawdy, ale w kategoriach mniejszej lub większej z nią zgodności. Innymi słowy, zamiast mówić – jak to zawsze czynił Kościół – że owe religie niechrześcijańskie są religiami fałszywymi, niezdolnymi z siebie doprowadzić ludzi do zbawienia, Sobór – poprzez okazywany im szacunek – dostrzega w nich raczej okruchy prawdy niż błędy. Dlatego właśnie dokument mówi o pełni jedynie w odniesieniu do Chrystusa, „w którym ludzie znajdują pełnię życia religijnego”. Zdanie to zdaje się sugerować to samo, co Lumen gentium: Kościół Chrystusowy jest obszerniejszy niż Kościół katolicki i wszędzie znaleźć można okruchy prawd naturalnych prowadzących do zbawienia. Zgodnie z tą zasadą każdy człowiek może znaleźć w sobie prawdę, jako drogę prowadzącą do wiecznego szczęścia. Innymi słowy, jest to równoznaczne z twierdzeniem, że „Syn Boży, przez wcielenie swoje zjednoczył się jakoś z każdym człowiekiem”, jak nauczał Jan Paweł II w swej encyklice Redemptor hominis. W obu przypadkach dostrzec możemy to samo pomieszanie porządku naturalnego z nadprzyrodzonym.

W poszukiwaniu zasady

„Poświęcanie głównej uwagi temu, co jest ludziom wspólne”, aby „popierać jedność oraz miłość”, oznacza w ostatecznym rozrachunku poszukiwanie zasady wspólnej dla wszystkich religii, mogącej stanowić niejako ich wspólny mianownik. Ostatnia część deklaracji stwierdza, że

upada podstawa do wszelkiej teorii czy praktyki, które między człowiekiem a człowiekiem, między narodem a narodem, wprowadzają różnice co do godności ludzkiej i wynikających z niej praw (par. 5).

Religie nie mogą być już sobie przeciwstawiane: wszyscy ludzie są braćmi, ponieważ stworzeni zostali na obraz Boży. Kochana natura ludzka… To dzięki niej odrzucona zostać może „wszelka dyskryminacja”.

Po raz pierwszy w historii dekret soboru Kościoła przedstawia religie niechrześcijańskie w pozytywnym świetle i wzywa do dialogu, mającego na celu zmianę fałszywego ich postrzegania przez katolików. Religie mogą więc wyruszyć razem na wspólną pielgrzymkę. Zapomnijmy o grzechu pierworodnym! Zapomnijmy o odkupieniu! Zapomnijmy o historii Kościoła!

Święty Sobór wzywa wszystkich, aby wymazując z pamięci przeszłość, szczerze pracowali nad zrozumieniem wzajemnym i w interesie całej ludzkości wspólnie strzegli i rozwijali sprawiedliwość społeczną, dobra moralne oraz pokój i wolność (par. 3).

Podajmy sobie z radością dłonie, pokój jest na wyciągnięcie ręki! Przez ostatnich 50 lat mieliśmy aż nabyt wiele okazji, aby się nim delektować…

Za „The Angelus”, styczeń 20169, tłumaczył Tomasz Maszczyk.

Przypisy

1. ↑Unitatis redintegratio, Nostra aetate, Dignitatis humanae i Dei Verbum.
2. ↑Suma teol., III, q. 47, a. 5.
3. ↑Tamże, ad. 3., zresztą to właśnie określa się mianem ‘bogobójstwa’.
4. ↑„Przyszedł do swej własności, a swoi go nie przyjęli”(J 1, 11).
5. ↑„A odpowiadają wszystek lud, rzekł: Krew jego na nas i na syny nasze”(Mt 27, 25).
6. ↑„A światłość w ciemnościach świeci, a ciemności jej nie ogarnęły” (J 1, 5).
7. ↑Oprzęd to osłona z cienkich niteczek wytwarzana z wydzieliny gruczołów gębowych larw wielu owadów i stanowiąca zabezpieczenie larw i poczwarek, głównie gatunków motyli (przyp. red.).
8. ↑Odnośnie do muzułmanów par. 3 stwierdza: „Jezusowi, którego nie uznają wprawdzie za Boga, oddają cześć jako prorokowi”. Interesująca jest konstrukcja gramatyczna tego zdania: każdy katolik posłużyłby się szykiem odwrotnym.
9. ↑http://www.angelusonline.org/index.php? section=articles&subsection=show_article&article_id=3787 [dostęp: 21.12.2022].